پل دختر
پُلْ دُخْتَر، شهرستان و شهری در جنوب استان لرستان و نیز پلی تاریخی در همانجا.
شهرستان پل دختر
این شهرستان با 615‘3 كمـ2 مساحت از دو بخش مركزی و معمولان، 7 دهستان و 249 آبادی دارای سكنه تشكیل یافته است ( جغرافیا ... ، 52؛ نشریه ... ، 53؛ سرشماری ... ، پانزده). شهرستان پل‌دختر از شمال و شرق به شهرستان خرم‌آباد، از غرب به شهرستان كوهدشت، از جنوب به شهرستان درّه شهر در استان ایلام و شهرستان اندیمشك در استان خوزستان محدود است (نك : نقشه ... ).
بنابر مصوبۀ هیئت دولت در 1373ش، بخش ملاوی از توابع شهرستان خرم‌آباد به شهرستان پل‌دختر تغییر یافت (نك : مجموعه...، 580-581). این شهرستان براساس سرشماری 1375ش، 365‘69 تن جمعیت داشت ( سرشماری، شانزده). مردم شهرستان پل‌دختر به گویش لری گفت‌وگو می‌كنند و شیعۀ دوازده امامی‌اند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 73).
شهرستان پل دختر منطقه‌ای كوهستانی و در بلندیهای زاگرس واقع است. مهم‌ترین كوههای آن اینهاست: عاصی‌آباد (630‘2 متر)، لَمو (319‘2 متر) ، خرگوشان (160‘2 متر) و گوهرته (025‘2 متر) ( فرهنگ جغرافیایی‌كوهها ... ، 2 / 213، 229، 243). رودخانۀ كشكان و ریزابه‌های آن كه یكی از شاخه‌های مهم و پر آب كرخه است، زمینهای شهرستان پل‌دختر را آبیاری می‌كند (افشین، 1 / 364؛ جعفری، 394، 396-397). این شهرستان دارای آب‌وهوای معتدل و خشك است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 450). اساس اقتصاد شهرستان پل دختر بر زراعت و دامداری است و محصولات كشاورزی آن گندم، جو، بنشن، برنج و تره‌بار است (همانجا).
شهر پل دختر
این شهر كه مركز شهرستان پل‌دختر است، در °33 و ´9 عرض شمالی و °47 و ´42 طول شرقی در ارتفاع 650 متری از سطح دریا واقع است (پاپلی، 129) و در 1375 ش دارای 538‘16 تن جمعیت بوده است ( سرشماری، چهل).
پل‌دختر تا چند سال پیش روستایی كوچك بود و هیچ‌گونه مزایای شهری نداشت، اما به سبب واقع شدن در مسیر جادۀ بازرگانی و جایگاه جغرافیایی مناسب، به تدریج بر جمعیت و آبادانی آن افزوده شد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 73). نام پل دختر برگرفته از نام پلی است به همین نام (نك : دنبالۀ مقاله) كه در 500 متری شمال این شهر بر روی رودخانۀ كشكان قرار دارد (مهریار، 179).
پیشینۀ تاریخی
یافته‌های باستان‌شناختی در تپۀ واشیان و گورستانهای گرزور، تنگ لیلم، چشمه كیوتنگ، كرفه و چال كره هلوش پیشینۀ این منطقه را به دورۀ پیش از تاریخ می‌رساند ( پایگاه ... ، «محوطه‌ها ... »). در تپۀ تاریخی واشیان سفالهای مختلفی كه به تمدنهای گوناگونی تعلق دارد، مشاهده می‌شود (ایزدپناه، 3 / 25). در غار كَلماكَره، واقع در شمال باختری پل‌دختر ظروف، آثار و مجسمه‌های نقره‌ای بسیار ارزنده و نفیس از زمان هخامنشیان یافت شده است. برخی این آثار را بخشی از اموال خزانۀ شوش می‌دانند كه هنگام حملۀ اسكندر به یغما رفت و هنگامی كه آنتی‌گونوس، سردار اسكندر قصد داشت آنها را از شوش به همدان منتقل كند، توسط ساكنان آن روزگار لرستان، یعنی كاسیان ربوده شده، و در این غار پنهان گردیده است (همو، 3 / 25-26؛ پیرنیا، 3 / 2010-2012).
آثار برجای مانده در غار كوگان، در شهرستان پل دختر نمونه‌ای از معماری صخره‌ای اشكانی است. این غار دو طبقه دارد. طبقۀ اول از 4 اتاق و فضاهای مرتبط به هم تشكیل شده، و در درون هر یك از اتاقها مخازن آبی تعبیه گردیده است. برخی با توجه به یافته‌های درون این غار، این اثر را مرتبط با آیین مهرپرستی دانسته‌اند ( پایگاه، «غار كوگان»).
از دوران باستان گذرگاههای این منطقه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است و «راه شاهی» در روزگار هخامنشیان كه از شوش تا شهر سارد در آسیای صغیر ادامه داشت، از این منطقه می‌گذشت (نك : نوربخش، 38؛ پیرنیا، 3 / 2011).
وجود پلهای متعدد در این منطقه مانند پل گاومیشان، پل كلهر (كلهرت) و پل‌دختر كه متعلق به دورۀ پیش از اسلام است، بیانگر اهمیت گذرگاههای این منطقه است كه نواحی شمالی، جنوبی و مركزی ایران را به نواحی غربی متصل می‌ساخته است (مهریار، همانجا؛ پایگاه، «پل‌دختر»، «پل كلهرت ... »، «پل گاومیشان»).
پل گاومیشان در شرق رودخانۀ سیمره و 30 كیلومتری پل‌دختر پایین‌تر از محلی كه رود كشكان و سیمره به هم می‌پیوندند، بنا شده است. جهت این پل شمـال شرقی ـ جنوب غربی است كه حدود 175 متر درازا دارد و عرض گذر آن حدود 8 متر است كه امروزه 6 چشمۀ آن سالم برجای مانده است. در ساخت این بنای تاریخی از آجر و سنگ استفاده شده است. معماری پای طاقها به سبك دورۀ ساسانی است، اما در چشمۀ طاقها آثار بازسازی از دورۀ صفویه و قاجار نیز به چشم می‌خورد. با توجه به اهمیت گاو در آیین مهرپرستی احتمال می‌رود كه این نام (گاومیشان) بی‌ارتباط با فرهنگ و آیین مهرپرستان نباشد ( پایگاه، «پل گاومیشان»).
پل كلهر (كلهرت) كه در جادۀ خرم‌آباد به خوزستان و در دهستان ملاوی شهرستان پل‌دختر بر روی رودخانۀ كشكان بسته شده، به شكل بیضی است و از ویژگیهای آن می‌توان به وجود سكویی كه 12 پله دارد، اشاره كرد. بنای اصلی این پل به دورۀ ساسانیان تعلق دارد، اما كتیبه‌ای به خط كوفی و به طور برجسته در قسمت غربی پل بر سینۀ كوه بالاتر از مسیر گذر به طرف شمال غربی وجود دارد كه نشان می‌دهد این پل در 374ق / 984م به دست بدر بن حسنویه، از امرای كُرد مرمت شده است (ایزدپناه، 3 / 33-34؛ پایگاه، «پل كلهرت»؛ مهریار، 189).
همچنین در دورۀ ساسانیان بر روی رودخانۀ كشكان در كنار كوه تخت شیر در منطقۀ جایدر، از توابع شهرستان پل دختر، پلی ساخته شد كه به آن پل دختر می‌گویند. جهت این پل شرقی ـ غربی است و 270 متر درازا دارد كه تنها یك طاق از آن برجای مانده است و جادۀ خرم‌آباد ـ اندیمشك از زیر آن می‌گذرد. بلندای این طاق 18 متر از سطح جاده است و نزدیك به 30 متر از آب رودخانه ارتفاع دارد. پایه‌های پهن و ستبر آن از سنگهای بزرگ و خوش‌تراش ساخته شده، و در داخل رودخانه آثار آن هنوز پابرجاست (همو، 179 بب ؛ پایگاه، «پل دختر»).
وجود راه اصلی شمالی ـ جنوبی شاپور خواست و جندی شاپور در یك منزلی شرق پل دختر و ارتباط این راه با درّه شهر از طریق پل دختر و جادۀ سنگی موجود در كنار غربی كشكان رود، نشان از اهمیت این پل در دورۀ ساسانیان دارد (مهریار، 207). به گزارش جغرافیانویسان اسلامی، دگرگونی عمده‌ای نسبت به مسیر راههای ارتباطی این ناحیه با دورۀ ساسانیان روی نداده است (نك : ابن‌حوقل، 2 / 360-361؛ اصطخری، 163). از شواهد و قراین موجود چنین برمی‌آید كه پل دختر نیز به روزگار بدر بن حسنویه مرمت و بازسازی شده است (مهریار، 189؛ ایزدپناه، همانجا).
برخی برآن‌اند كه نام این پل و پلهای دیگری كه به همین نام در نقاط مختلف ایران وجود دارد، با «اناهید»، ایزد بانوی نگاهبان آب در آیین زرتشت ارتباط دارد. این پلها را به نام این ایزد بانو بر روی رودخانه‌ها می‌بستند و بدین‌سان، هدیه‌ای نثار «دختر»، یعنی اناهید می‌كردند (فره‌وشی، 189؛ باستانی، 569). با بررسی پیشینۀ تاریخی این پلها به این نتایج می‌توان دست یافت: 1. این آثار به دورۀ ساسانی تعلق دارند؛ 2. در مناطق كوهستانی خصوصاً مناطق مهم نظامی واقع‌اند؛ 3. این پلها غالباً در مسیر شاهراههای باستانی قرار داشته‌اند؛ 4. در كنار این پلها قلعه و یا قراول‌خانه‌ای وجود داشته كه حفاظت راهها و نظارت بر عبور و مرور را بر عهده داشته است (مخلصی، 50).
از آثار دورۀ اسلامی شهرستان پل دختر، گنبد بابا زید، قلعۀ كوش خران خروش متعلق به دورۀ سلجوقیان، و مقبرۀ خلیل اكبر بر جای مانده از دورۀ خوارزمشاهیان، و كاروان‌سرای میش‌وند متعلق به دورۀ صفویه را می‌توان نام برد ( پایگاه، «لیست آثار...»).
مآخذ
ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به كوشش كرامرس، لیدن، 1939م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالك و ممالك، ترجمۀ كهن فارسی، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1368 ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373 ش؛ ایزدپناه، حمید، آثار باستانی و تاریخی لرستان، تهران، 1376ش؛ باستانی‌پاریزی، محمدابراهیم، تلاش آزادی، تهران، 1347ش؛ پاپلی‌یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مكانهای مذهبی كشور، مشهد، 1367ش؛ پایگاه اطلاع‌رسانی میراث فرهنگی لرستان (مل )؛ پیرنیا، حسن، ایران باستان، تهران، 1362ش؛ جعفری، عباس، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، 1376ش؛ جغرافیای استان لرستان، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1381ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1375ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان پل‌دختر، مركز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور (كوهدشت)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1375ش، ج 57؛ فرهنگ جغرافیایی كوههای كشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش؛ فره‌وشی، بهرام، ایرانویچ، تهران، 1370ش؛ مجموعۀ قوانین 1374ش، وزارت كشور، تهران، 1375ش؛ مخلصی، محمدعلی، پلهای قدیمی ایران، تهران، 1379ش؛ مهریار، محمد، «بررسی اجمالی پل‌دختر (جایدر)»، اثر، تهران، 1365ش، شم 12-14؛ نشریۀ دفتر تقسیمات كشوری، معاونت سیاسی اجتماعی وزارت كشور، تهران، 1379ش، شم 2؛ نقشۀ تقسیمات كشوری ایران، گیتاشناسی، تهران، 1381ش، شم 294؛ نوربخش، مسعود، با كاروان تاریخ، تهران، 1370ش؛ نیز:
Lorestan Cultural Heritage Organization Website, www.Lorestanmiras. org / .
شیوا جعفری